Minh Đạo gia huấn" là một tài liệu giáo dục giúp trẻ em hiểu rõ đạo lý làm người, hiếu đễ, trung tín, tôn sư trọng Đạo, từ đó sáng tỏ Đạo (tức quy luật vũ trụ), và có thể "dĩ bất biến ứng vạn biến" (dùng cái bất biến để ứng phó với vạn sự biến đổi), nắm chắc lấy Đạo và Đức để ứng phó với sự đời vạn biến. Ngay cả đối với các bậc phụ huynh thì cuốn sách này cũng rất hữu ích, có thể coi là "Tiểu Bách khoa toàn thư về văn hóa truyền thống và giáo dục trẻ em".
Như vậy "Minh Đạo gia huấn" không phải "Những bài học giáo dục gia đình của Minh Đạo tiên sinh", mà là "Những bài học giáo dục gia đình để làm sáng tỏ Đạo, đạo lý làm người", vì vậy có thể nói là "Dạy con sáng Đạo". Rất nhiều đạo lý được trình bày đơn giản dễ hiểu, dạy con người ứng xử ra sao trong các mối quan hệ thường nhật như trong gia đình, hàng xóm láng giềng, và ngoài xã hội, trong công việc, chức phận... để tạo ra xã hội hài hòa, bình yên, hạnh phúc:
Vua cần kính thần, thần cần trung quân
Cha cần nhân từ, con cần hiếu thuận
Anh cần yêu em, em cần kính anh
Bạn bè cần tín, lớn nhỏ khiêm nhường
Chồng cần hòa ái, vợ thuận theo chồng
Làng xóm thuận hòa, láng giềng nhường nhịn
Chỉ vài câu đơn giản nhưng truyền tải được đạo lý lớn. Ví dụ bài 16 "Phụng dưỡng lễ nghi" đã nói rất rõ chi tiết các tầng thứ và cảnh giới của Đạo Hiếu:
Phụng dưỡng lễ nghi, chẳng kiêng dơ bẩn
Cha mẹ ở nhà, chẳng thể đi xa
Thân thể tóc da, nhận từ cha mẹ
Chẳng dám hủy hoại, là hiếu khởi đầu
Lập thân hành Đạo, nức tiếng đời sau
Cha mẹ vẻ vang, tận cùng chữ Hiếu
Nhân sinh trăm nghề, học văn hàng đầu
Nho sĩ là quý, thơ sách là báu
Thánh hiền cổ xưa, đổi con để dạy
Đức hạnh thuần hòa, làm thầy, làm bạn.
Nguyên văn chữ Hán:
人生百藝，文學爲先
儒士是珍，詩書是寶
古者聖賢，易子而教
德行純和，擇爲師友
Âm Hán Việt:
Nhân sinh bách nghệ, văn học vi tiên
Nho sĩ thị trân, thi thư thị bảo
Cổ giả thánh hiền, dịch tử nhi giáo (1)
Đức hạnh thuần hòa, trạch vi sư hữu
Diễn giải:
Xã hội tồn tại các ngành nghề, phục vụ cho đủ mọi nhu cầu của đời sống. Nghề văn học được coi trọng hàng đầu. Học văn nghĩa là học về văn hóa, văn hiến, văn minh. Người xưa nói "văn dĩ tải Đạo", ý rằng, văn là để chuyển tải Đạo, học văn chính là học để hiểu về Đạo, để biết luân lý, đạo đức cần có để làm người.
Nho sĩ là những trí thức thời xưa, là người theo Nho học. Nho giáo là học thuyết luân lý từ thời thượng cổ, được coi là giáo dục chính thống. Nho sĩ thời xưa không ngừng trau dồi tri thức, đạo đức, gây dựng cái nền tảng hiếu nghĩa trung tín, cốt cho xã hội được yên trị mà thái bình, cho nên họ là những người đáng quý.
Sách vở xưa là nơi lưu giữ trí tuệ Thánh hiền, truyền tải Đạo đức làm người, ghi chép lịch sử, truyền thụ tri thức cho nên được coi trọng như báu vật, chỉ dẫn đạo để làm người.
Các bậc Thánh hiền đổi con cho nhau để dạy, một phần vì phong thái đạo đức người xưa rất cao, coi con người cũng như con mình. Đổi con cho nhau để có thể nghiêm khắc dạy bảo chứ không vì tình thân mà nuông chiều, khó uốn nắn, nói “dao sắc không gọt được chuôi" cũng có hàm ý như thế.
(1): "Đổi con để dạy" (dịch tử nhi giáo) có xuất xứ từ điển tích trong sách "Mạnh Tử"
Công Tôn Sửu nói: "Người quân tử không tự mình giáo dục con, tại sao vậy?"
Mạnh Tử nói: "Bởi vì cả về tình và lý đầu không thông. Cha giáo dục con ắt phải dùng đạo lý đúng đắn. Dùng đạo lý đúng đắn mà con không làm được thì sẽ tức giận. Hễ tức giận thì lại làm tổn thương tình cảm. Con sẽ nói: 'Cha dùng đạo lý đúng đắn giáo dục con, nhưng cách làm của cha lại không đúng đắn'. Như thế giữa cha con sẽ tổn thương tình cảm. Tình cảm cha con tổn thương thì hỏng việc.
Thời xưa các bậc làm cha đổi con cho nhau để dạy (Cổ giả dịch tử nhi giáo chi). Giữa cha con không nên cầu toàn trách bị, vì dễ gây ra xa cách. Cha con xa cách thì không có việc gì bất hạnh hơn"
Để con cái trở thành người hiền tài thì cần lựa chọn những người có đức hạnh, tính tình thuần chân, hòa ái để làm bạn, làm thầy, bởi vì "gần mực thì đen, gần đèn thì rạng".
Nuôi mà không dạy, là lỗi người cha
Dạy mà không nghiêm, là lỗi người thầy
Học không chuyên cần, là người con xấu
Noi theo người trước, xem xưa biết nay
Nguyên văn chữ Hán:
養而不教，乃父之過
教而不嚴，乃師之惰
學問不勤，乃子之惡
後從先覺，鑑古知今
Âm Hán Việt:
Dưỡng nhi bất giáo, nãi phụ chi quá (1)
Giáo nhi bất nghiêm, nãi sư chi nọa (2)
Học vấn bất cần, nãi tử chi ác
Hậu tòng tiên giác, giám cổ tri kim
Diễn giải:
(1), (2): Sách Tam Tự Kinh viết rằng: Nuôi mà không dạy là lỗi người cha. Dạy mà không nghiêm là lỗi người thầy. (nguyên văn: "Dưỡng bất giáo, nãi phụ quá" "Giáo bất nghiêm, sư chi nọa" (nọa, còn có âm là 'đọa')
Nuôi dưỡng con cái nếu chỉ cung cấp nhu cầu vật chất mà không giáo dục dạy bảo con đạo nghĩa làm người thì đó là lỗi của người cha.
Dạy học trò mà không nghiêm khắc, cẩn thận, thì đó là sự thiếu trách nhiệm của người thầy.
Được dạy dỗ nghiêm túc mà không chú tâm, chăm chỉ học hành, thì đó là trò hư, không phải người con ngoan.
Xem những tấm gương đức hạnh hiền tài xưa, mà chuyên chú noi theo học tập, biết chuyện thời xưa để hiểu chuyện ngày nay.
Học ba cốt yếu, một chẳng thể thiếu:
Cha mẹ khoan hậu, con học chuyên cần,
Thầy nghiêm dạy bảo.
Nguyên văn chữ Hán:
學有三心, 不可失一
父母厚實, 子學勤敏
嚴師作成
Âm Hán Việt:
Học hữu tam tâm, bất khả thất nhất
Phụ mẫu hậu thực, tử học cần mẫn
Nghiêm sư tác thành
Diễn giải:
Để thành tựu nghiệp học thì có ba điều trọng yếu không thể thiếu được, đó là cha mẹ khoan hậu, chân thực; con cái học hành cần mẫn; và phải có người thầy nghiêm khắc chỉ dẫn dạy bảo, tác thành.
Người có ba tình, phụng sự như nhau:
Cha mẹ sinh thành, ân vua vinh hiển
Công thầy truyền dạy
Nguyên văn chữ Hán:
人有三情，可事如一
非父不生，非君不榮，
非師不成。
Âm Hán Việt:
Nhân hữu tam tình, khả sự như nhất
Phi phụ bất sinh, phi quân bất vinh
Phi sư bất thành
Diễn giải:
Con người có ba ân tình, đều phải phụng sự tôn kính như nhau, đó là Cha mẹ, Vua và Thầy.
Cha mẹ sinh ra ta, công lao nuôi nấng dưỡng dục lớn như trời bể, do đó phải hiếu kính mẹ cha, cảm ân công ơn cha mẹ sinh thành.
Vua bảo vệ và thi hành nền chính trị nhân đức để dân được sống yên ổn, xã hội thái bình thịnh trị, dân ắt có lòng cảm ân bậc quân vương minh hiển.
Thầy dạy bảo đạo lý làm người, truyền thụ tri thức, rèn rũa cho ta đức hạnh để ta có thể tạo lập công danh và phẩm cách tốt đẹp, nên không khi nào quên công ơn dạy dỗ của thầy.
Người có đạo đức, con cháu thông minh
Người vô đạo đức, con cháu ngu muội
Con trai không dạy, chi bằng nuôi lừa
Con gái không dạy, chi bằng nuôi heo
Ban đầu dạy bảo, phép tắc trước tiên
Không biết hỏi đáp, là kẻ ngu si
Nguyên văn chữ Hán:
有道德者，子孫聰明
無道德者，子孫愚昧
養男不教，不如養驢
養女不教，不如養猪
訓導之初，先守禮法
不知問答，是爲愚癡
Âm Hán Việt:
Hữu đạo đức giả, tử tôn thông minh
Vô đạo đức giả, tử tôn ngu muội
Dưỡng nam bất giáo, bất như dưỡng lư (1)
Dưỡng nữ bất giáo, bất như dưỡng trư (2)
Huấn đạo chi sơ, tiên thủ lễ pháp
Bất tri vấn đáp, thị vi ngu si
Diễn giải:
Cha mẹ có ảnh hưởng rất lớn đối với việc giáo dục con cái. Cha mẹ đạo đức tốt đẹp ắt sẽ dạy dỗ con cái thông minh. Người mà không có đạo đức thì không cách nào dạy dỗ con tử tế cho nên con cháu ngu muội. Gia đình chính là trường học đầu tiên quan trọng nhất đối với sự trưởng thành của con cái.
(1), (2): Sách giáo dục trẻ em xưa Tăng quảng hiền văn viết rằng: "Nuôi con trai mà không dạy thì như nuôi lừa. Nuôi con gái mà không dạy thì như nuôi lợn". (Nguyên văn: "Dưỡng tử bất giáo như dưỡng lư. Dưỡng nữ bất giáo như dưỡng trư")
Nuôi con trai mà không dạy dỗ thì con không biết đạo lý làm người. Sau này lớn thành người đàn ông có sức lực, mà không có đạo đức thì không bằng con lừa, vì lừa còn có nhiều sức lực hơn.
Nuôi con gái mà không dạy bảo, không biết công dung ngôn hạnh, sau này không thể chăm lo quản lý gia đình, không biết nữ công gia chánh, không có tri thức để dạy bảo con cái nên người... Như thế chẳng phải không bằng nuôi con lợn, vì lợn còn đem lại lợi ích kinh tế hơn.
Thuở ban đầu học tập thì cần học lễ nghi, phép tắc trước tiên, là những nghi thức cơ bản cần có để làm người có văn hoá, biết đối nhân xử thế trong các mối quan hệ xã hội văn minh. Không biết chào hỏi, thưa gửi thì khác chi kẻ ngu si lỗ mãng. Đây cũng chính là ý nghĩa câu "Tiên học lễ, hậu học văn" mà chúng ta thấy ở các trường học hiện nay.
Dạy con sáng Đạo: Bài 6 - Không dạy mà giỏi
Không dạy mà giỏi, chẳng phải Thánh sao?
Dạy rồi mới giỏi, chẳng phải hiền sao?
Dạy vẫn không biết, chẳng phải ngu sao?
Khốn khó rồi biết, chẳng phải trí sao?
Nguyên văn chữ Hán:
不教而善，非聖而何
教而後善，非賢而何
教而不善，非愚而何
困而知之，非智而何
Âm Hán Việt:
Bất giáo nhi thiện, phi thánh nhi hà (1)
Giáo nhi hậu thiện, phi hiền nhi hà (2)
Giáo nhi bất thiện, phi ngu nhi hà (3)
Khốn nhi tri chi, phi trí nhi hà
Diễn giải:
(1), (2), (3): là câu có nguồn gốc từ sách "Tiểu học" của Thiệu Ung, một nhà lý học, dịch học, đạo sĩ đời Bắc Tống, Trung Quốc, nổi tiếng với tác phẩm "Mai hoa dịch số":
Người không được dạy mà trở thành người tài đức, trí huệ thì chính là bậc Thánh nhân.
Người được dạy rồi sau đó trở thành người thiện, người giỏi thì chính là người hiền tài.
Người được dạy rồi mà vẫn không trở thành người thiện, người giỏi thì đúng là kẻ ngu dốt.
Người trong cảnh khốn khó mà giác ngộ chân lý, tức là bậc trí giả.
Dạy con sáng Đạo: Bài 7 - Có ruộng không cày
Có ruộng không cày, kho bồ trống rỗng
Có sách không dạy, con cháu ngu đần
Kho bồ trống rỗng, quanh năm thiếu ăn
Con cháu ngu đần, không tường lễ nghĩa
Chữ Hán:
有田不耕，倉廪空虛
有書不教，子孫頑愚
倉廪空兮，歲時乏食
子孫愚兮，禮義全無
Hán Việt:
Hữu điền bất canh, thương lẫm không hư (1)
Hữu thư bất giáo, tử tôn ngoan ngu (2)
Thương lẫm không hề, tuế thì phạp thực (3)
Tử tôn ngu hề, lễ nghĩa toàn vô (4)
Diễn giải:
Các câu trên (1, 2, 3, 4) có nguồn gốc từ sách giáo dục trẻ em xưa "Tăng quảng hiền văn":
Biếng nhác, có ruộng mà không cày cấy thì không có lương thực dự trữ, kho bồ trống rỗng, đương nhiên lâm vào tình cảm đói kém, thiếu ăn.
Có sách mà không dạy thì con cháu ngu dốt, không biết lễ nghĩa. người không học hành thì không biết đạo lý làm người, không có tri thức..
Con cháu là tương lai của gia đình, gia tộc. Con cháu lười lao động thì tương lai nghèo đói.
Con cháu lười học hành thì ngu dốt, không biết lễ nghi, không hiểu đạo lý, cả cuộc đời vô dụng, gia đình, dòng tộc suy bại.
Câu chuyện tham khảo:
Gia Cát Lượng dạy con
Gia Cát Lượng là bậc kỳ tài sống vào thời Tam Quốc, được Lưu Bị đích thân “tam cố mao lư” ( ba lần đến nhà tranh) cung kính mời phò tá. Ông xuất sơn trợ giúp Lưu Bị, thúc đẩy liên minh Tôn Quyền – Lưu Bị đại phá quân Tào trong trận Xích Bích, đặt nền móng cho thế chân vạc Tam Quốc.
Cuộc đời Gia Cát Lượng là những câu chuyện truyền kỳ. Ông cũng là mẫu người tiêu biểu của văn hóa truyền thống “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”, cả đời “cúc cung tận tụy, đến chết mới thôi”. Lưu Bị trước khi chết đã giao Hậu chủ Lưu Thiền phó thác cho Gia Cát Lượng, thế là việc triều chính, quân sự lớn nhỏ của nhà Thục Hán đều do Gia Cát Lượng xử lý. Tuy là chức quan thừa tướng đứng đầu triều đình, nhưng ông sống vô cùng thanh bạch và liêm khiết. Việc triều chính, việc quân sự ngổn ngang, quanh năm rong ruổi chốn sa trường, ông vẫn chú ý đến giáo dục con. Gia Cát Lượng là mẫu mực của bậc "trung thần" và là người cha nhân từ.
“Tam Quốc chí” có viết, Gia Cát Lượng lúc còn sống đã dâng biểu tấu lên Hậu chủ Lưu Thiền rằng:
“Hạ thần Gia Cát Lượng, trước tiên xin khởi bẩm Hậu chủ rằng:
Nhà hạ thần ở Thành Đô có 800 cây dâu, 15 mẫu ruộng bạc màu, đủ ăn mặc cho anh em, con cháu. Còn hạ thần làm quan ở ngoài, không có thu nhập nào khác, việc ăn mặc của bản thân hạ thần đều theo chế độ cung cấp, ngoài lương ra, không có thu nhập nào khác, không có mưu sinh khác. Đến khi hạ thần chết, vẫn sẽ đảm bảo ở nhà không có lụa dư, ở ngoài không có tài sản, không để phụ lòng bệ hạ.
Khi Gia Cát Lượng chết, quả đúng như những gì ông đã nói”.
Tuy luôn luôn chinh chiến xa nhà nhưng Gia Cát Lượng vẫn rất chú ý giáo dục con cái, ông viết cho con trai một bức thư, chỉ 86 chữ nhưng lại là lời khuyên súc tích cụ thể để học làm người.
Thư Gia Cát Lượng gửi con trai như sau:
“Nết người quân tử, tĩnh để tu thân, kiệm dùng dưỡng đức.
Không đạm bạc chí chẳng sáng soi, không tĩnh tâm tiến xa chẳng nổi.
Học cần tâm tĩnh, tài cần phải học.
Không học, tài chẳng mở mang, không chí, chẳng thành nghiệp học.
Biếng nhác ắt chẳng thể tinh thông, nóng nảy sao tu thành tâm tính.
Tháng ngày vùn vụt, ý chí qua đi, thân đã già nua, chưa hiểu sự đời.
Nhà rách sầu bi, hối thì đã muộn”.
Có câu nói: “Trí tuệ chân chính có thể siêu vượt thời không, mãi mãi vẫn mới”. Đọc xong bức thư này, thấy lời nói đó thật chí lý.Dạy con sáng Đạo: Bài 8 - Người mà không học
Người mà không học, tối như đi đêm
Nghe thơ như điếc, nhìn chữ như mù
Nhỏ mà chăm học, lớn để thực hành
Chính tâm tu thân, tề gia trị quốc
Nguyên văn chữ Hán:
凡人不學， 冥如夜行
聽書如聳，望字如盲
幼而勤學，長則施行
正心修身，齊家治國
Âm Hán Việt:
Phàm nhân bất học, minh như dạ hành
Thính thư như tủng, vọng tự như manh
Ấu nhi cần học, trưởng tắc thi hành (1)
Chính tâm tu thân, tề gia trị quốc (2)
Diễn giải:
Người mà không học thì ngu dốt, đầu óc tối tăm như đi trong đêm.
Nghe người ta đọc sách mà như là điếc vì không hiểu đạo lý trong đó.
Nhìn thấy chữ mà như là mù vì không biết ý nghĩa nội hàm văn tự biểu đạt.
(1) Sách giáo dục trẻ em xưa Tam tự kinh viết rằng: "Trẻ thì học, lớn thực hành". (Nguyên văn: "Ấu nhi học, tráng nhi hành"). Tuổi nhỏ nỗ lực học tập, không ngừng trau dồi bản thân, tu dưỡng phẩm đức và tích lũy tri thức, thì khi trưởng thành mới có đủ năng lực đem sở học ra sử dụng, phụng sự quốc gia, tạo phúc lợi cho người dân.
Chính tâm tức là quy chính cái tâm mình, làm tâm mình suy nghĩ ngay chính, hành động ngay thẳng, chính trực.
Tu thân là luôn nghiêm khắc nhận rõ sai sót của mình để sửa chữa, hoàn thiện bản thân.
Tề gia tức là làm cho gia đình, gia tộc mình tốt đẹp, tề chỉnh, có nề nếp, gia phong.
Trị quốc nghĩa là lo toan việc nước, điều hành đất nước cho có kỷ cương, phép tắc, dân được yên ấm, thái bình.
(2) Văn hóa truyền thống Á Đông cho rằng, trước phải “tu thân” thì mới có thể “tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”.
"Chính tâm tu thân, tề gia trị quốc" có nguồn gốc từ kinh điển Nho gia. Trong sách Đại học, Khổng Tử nói rằng: “Thời cổ đại, phàm những thánh nhân muốn phát huy tính thiện của con người đến khắp thiên hạ (bình thiên hạ), trước phải lãnh đạo tốt nước mình, bang mình (trị quốc). Muốn lãnh đạo tốt nước mình, bang mình, trước hết cần chỉnh đốn tốt gia đình, gia tộc mình (tề gia). Muốn chỉnh đốn tốt gia đình, gia tộc mình, trước hết phải làm cho tâm tư của mình ngay thẳng (chính tâm), đoan chính".
Dạy con sáng đạo: Bài 9 - Trò tu trong nhà
Trò tu trong nhà, từ làng đến nước
Khoa bảng quan tước, đọc sách mà nên
Nghèo mà chăm học, có thể lập thân
Giàu mà chăm học, lại càng vinh hiển
Nguyên văn chữ Hán:
士修於家，自鄉而國
科目朝爵，有讀書人
貧而勤學，可以立身
富而勤學，益榮其名
Âm Hán Việt:
Sỹ tu ư gia, tự hương nhi quốc
Khoa mục triều tước, hữu độc thư nhân
Bần nhi cần học, khả dĩ lập thân (1)
Phú nhi cần học, ích vinh kỳ danh (2)
Diễn giải:
Là học trò, người trí thức thì trước tiên cần tu dưỡng bản thân, trau dồi rèn rũa phép tắc, lễ nghĩa trong các mối quan hệ từ gia đình, dòng tộc, làng xóm, rộng hơn nữa là một công dân với trách nhiệm nghĩa vụ với đất nước. Từ yêu gia đình, người thân mà mở rộng tấm lòng ra đến yêu khắp thiên hạ.
Người vinh hoa, hiển đạt là nhờ vào học hành, dùi mài sách vở, trau dồi tri thức mà thành.
Nếu nghèo khó mà chăm chỉ học hành thì cũng có ngày lập nên công danh sự nghiệp.
Người giàu có mà chăm chỉ học hành thì càng hiển đạt và danh tiếng vang xa.